DOOR PATRICK DE LOECKER

Ik grasduinde wat in de paar boeken over Saab in mijn bezit, maar deze zoektocht leverde slechts een pover resultaat op. Dus ging ik zelf op zoek naar de griffioen in het Saab logo.

Deze griffioen is niet alleen populair, het is een van de meest herkenbare logo’s in de auto industrie. Samen met o.a. het gevleugelde nijlpaard van Bugatti behoort het tot het clubje van de meest tot de verbeelding sprekende autologo’s.

Het logo op mijn Saab 900 is het Saab-Scania logo dat sinds 1984 elke van de band rollende Saab sierde. Ontwerper, schilder en beeldhouwer Carl Frederik Reuterswärd creëerde dit Saab-Scania logo. Het symbool bestond uit een medaillon met daarin 2 zilverkleurige cirkels gegraveerd op een blauwe achtergrond. Binnen beide cirkels pronkt de gekroonde kop van een griffioen, terwijl beide merknamen SAAB en SCANIA hun eigen perspectief bewaren en tegelijk toch een eenheid vormen. In 1995 wordt de samenwerking tussen Saab en Scania stopgezet en wordt het logo hertekend, ditmaal zonder merknaam Scania, maar nog steeds met de griffioenkop prominent aanwezig.  

De griffioen in de Saab-Scania logo’s haalde Reuterswärd uit het Scania-Vabis logo waarin diezelfde griffioenkop al sinds 1911 figureert. Ofschoon Scania zich al in 1968 in Saab inkocht, duurde het nog tot 1984 vooraleer de groep een eigen logo liet ontwikkelen. 

Scania-Vabis dus

Scania-Vabis ontstond uit de fusie van Scania en Vabis. Twee Zweedse bedrijven actief in de transportwereld in Zweden. De oprichter van Scania (1891) was ingenieur Gustaf Erikson. Zijn talent en passie voor motoren sloot naadloos aan bij visionair en directeur van Vagnfabriks Aktiebolaget, het latere Vabis.

Vabis was actief als wagenbouwer, en in 1896 rijfde Erikson een contract binnen om exclusief voor Vabis een motor te bouwen. Een jaar later werd de allereerste Zweedse auto met eigen motor geboren.

Deze op parafine aangedreven motor was niet meteen een succes. Allerhande problemen moesten worden overwonnen. In 1898 vond de maiden rit plaats, met een op benzine aangedreven motor en met Erikson himself aan het stuur. Ofschoon twee aparte bedrijven, waren Scania en Vabis al snel met elkaar verweven. Beide bedrijven worstelden met onvoldoende financiële middelen om hun projecten waar te maken wat in 1911 resulteerde in een fusie en de geboorte van Scania-Vabis.

Het logo met de griffioenkop

Scania ontstond in 1891, Vabis in 1892. Scania startte als Zweedse tak van de Engelse fietsenfabrikant Humber en heette officieel Maskinfabriks Aktiebolaget Scania i Malmö. Wat aanvankelijk een verwijzing was naar de streek waar de nieuwe fabriek gevestigd was, werd korte tijd later de merknaam.

Het eerste Scania logo toont een gestileerde pedaalas van een fiets met een griffioenkop in het midden. In 1911, na de fusie met Vabis, krijgt de griffioen een meer uitgesproken ontwerp. In 1954 krijgt hij zijn tot vandaag definitieve vorm.

Vanaf 1902 startte Scania de bouw van motorfietsen en automobielen. In 1902 ontwikkelde Scania een eerste vrachtwagen en vanaf 1909 start de productie van bestelwagens en zetten zij een eerste stap naar personenvervoer.

Vabis, of voluit Vagnfabriks AktieBolaget i Södertälje, bouwde aanvankelijk bespannen wagens en rollend spoorwegmaterieel.

(afbeeldingen: eerste Scania logo 1901-1911 | eerste Scania-Vabis logo 1911-1954 | Logo Scania-Vabis 1954-1969 | Saab-Scania logo 1984)

De griffioen van Skåne

Beide bedrijven Scania en Vabis zijn gevestigd in Skåne,  Scania in Malmö, Vabis in Södertälje. Vandaag kennen we Skåne als de meest zuidelijke provincie van Zweden: Scania is haar Latijnse naam. Voorheen was Skåne een graafschap dat de griffioen op zijn wapenschild voerde. Het bedrijf Scania heeft op een of andere manier de rechten voor het voeren van de griffioen in hun logo verkregen. Hoe juist de vork in de steel zit heb ik niet kunnen achterhalen. Volgens sommige bronnen zou de oprichter ingenieur Gustaf Erikson graaf van Skåne zijn geweest, en in die hoedanigheid de rechten hebben verleend aan zijn gloednieuw bedrijf Scania, maar dit vind ik niet meteen bevestigd.

Wat wel meteen opvalt is de gelijkenis tussen de griffioen in het eerste Scania logo, en deze in het Skåne blazoen.

Wat nog opvalt is hoe tijdloos de griffioenkop in het tweede Scania logo is. Ontwikkeld in 1954, prijkt diezelfde kop nu nog steeds op moderne Scania trucks en bussen, zonder dat er een pennentrek aan werd veranderd, zonder dat het ook maar een glimp van vervlogen tijdsgeest uitstraalt.

De link tussen Scania-Vabis en Skåne is hiermee duidelijk gelegd. Van Saab was toen nog geen sprake. Maar de griffioen in het logo kende al zijn bestaan.

Een fabeldier dat blijft verbeelden

Nog steeds is mijn nieuwsgierigheid naar de herkomst van de griffioen niet volledig gestild.

Een griffioen is een fabeldier ontstaan in de verbeelding van de mens. Al in 3000 voor Christus vinden we in het oude Griekenland, in Iran en in het oude Egypte en Mesopotamië afbeeldingen van griffioenen. De griffioen is een gevleugeld dier met de kop, de vleugels en poten van een adelaar en het lijf, de poten en de staart van een leeuw. De voorpoten zijn soms van de adelaar, soms van de leeuw. Een combinatie van de twee sterkste dieren op land en in de lucht geeft dit dier een goddelijke en vorstelijke macht. Hij werd vaak afgebeeld als beschermer van schatten zoals goud en edelstenen, maar ook als een dodelijke tegenstander.

De mythologische taak van de griffioen was het straffen van de hebberige mens die zijn begerig oog had laten vallen op de aardse schatten.

De griffioen blijft tot heden populair. Sinds de middeleeuwen komt hij ook voor in West-Europa. We vinden menig afbeelding van griffioenen in kloosters, kerkportalen of kerkinterieurs. Hij komt voor in oude en nieuwe verhalen. Ook in de islamitische wereld komen griffioenen voor. Naarmate meer en meer van de wereld bekend werd, ontdekte niemand ooit enig spoor van het bestaan van een griffioen waardoor het dier tot de fabelwereld ging behoren. Dat maakte hem echter niet minder populair als decoratief figuur. Zelfs in onze moderne tijden komen we de griffioen tegen. Wij vinden hem op onze Saab, truckers op een Scania, lezers in de boeken en films van Harry Potter. Hij prijkt ook in de symbolen van de vrije universiteit van Amsterdam, van het 17de squadron MRH (multirole-helikopters) van onze Belgische luchtmacht en tal van andere bedrijven en organisaties.

Een dier dat blijft verbeelden. Een volgende vraag die zich stelt is hoe die griffioen nu op het wapenschild van Skåne terecht komt.

Een onheilspellende naam

Om het antwoord op deze vraag te vinden dienen we even in de geschiedenis van Zuid-Zweden te duiken.

Skåne, in het Nederlands Schonen (Skonen), verwijst volgens sommige bronnen naar het schone landschap van Zuid Zweden. Oorspronkelijk behoorde Skåne tot Denemarken. Bij de vrede van Roskilde in 1658 werd onder andere het graafschap Skåne aan Zweden afgestaan. Vandaag is Skåne door de machtige Sontbrug (sinds 2000) tussen Malmö en Kopenhagen letterlijk met Denemarken verbonden. De Romeinen noemden dit deel van Zweden Scania, daar hebben we de naam van de vrachtwagenfabrikant. Er is wat discussie rond de herkomst van de stam “Scan”. Maar aangenomen wordt dat de stam Scan van het Germaanse “Skaðan” zou afstammen. Dit betekent gevaar of schade, en verwijst naar de vervaarlijke zandbanken voor de Zuid-Zweedse kusten. Plaatsen waar je snel averij of schipbreuk (schade) kon oplopen.

Terug naar onze griffioen…

In Zweden heeft elke regio een wapenschild. Tijdens de Deense overheersing had de regio Skåne nog geen wapenschild. In 1658 werd Skåne dus zonder wapenschild overgedragen aan Zweden. Toen in 1660 de Zweedse koning Karel X Gustav van Zweden plots overleed diende er snel een wapenschild voor Skåne ontworpen te worden. Elke provincie diende namelijk op de begrafenis van de vorst door middel van haar wapenschild vertegenwoordigd te zijn. Baron Gustav Bonde, pacifist, toenmalig staatsman en trezorier van Zweden, creëerde in allerijl, op basis van het wapenschild van Malmö, een wapenschild met griffioen voor Skåne.

In de 15de eeuw was Malmö een van de grootste en meest bezochte steden van Skåne. Het werd de belangrijkste stad van de Öresund. Deel uitmakend van de Liga der Hanzesteden werd het een belangrijke handelsstad. In die periode ressorteerden Denemarken, Noorwegen en Zweden onder de Unie van Kalmar. Deze unie omvatte tevens IJsland, Groenland, de Faröer eilanden, de Orkneyeilanden, de Shetlandeilanden, Sleeswijk, Holstein en een deel van huidig Finland. In 1437 (of 1439?) verleende Erik Van Pommeren, toenmalig koning van Denemarken, Zweden en Noorwegen de stad Malmö wapenrechten. Hij schonk de stad zilver en de kop en keel van de griffioen.

(afbeelding: zicht op Malmö en wapenschild)

Pommeren: de familie der griffioenen

Het stamwapen van Pommeren bestond uit een rode griffioen op een zilveren veld. De griffioen is een belangrijk heraldisch symbool in Pommeren, ofschoon dit symbool in de Middeleeuwen in de wapens niet consequent was. De hertogelijke dynastie van Pommeren noemde zich de familie der griffioenen.

Erik van Pommeren (°1381, +1459) was de meest prominente van dit geslacht. Hij werd de eerste koning van de Unie van Kalmar. In die functie verleende hij de stad Malmö de rechten om de griffioen in de wapens van Malmö te gebruiken.

Pommeren is de grensregio tussen Duitsland en Polen. De regio rond de steden Gdansk en Szczecin, gelegen rond de baai van Pommeren, aan de monding van de Oder in de Baltische Zee, 100km ten noorden van Berlijn. De dynastie van Pommeren wordt ook eens wel de dynastie van de griffioenen genoemd, naar de afbeelding op hun wapenschild. De eerste sporen van een griffioen op hun wapenschild vinden we terug aan het eind van de 12de eeuw, in het zegel van Casimir II, Graaf van Pommeren, dat een imaginair beest op een schild toont, en was gehecht aan een document daterend uit 1194. Pommeren stamt uit het Slavisch, van po more, wat “(land) langsheen de zee” betekent.

De oorsprong van de griffioen in het wapenschild van Pommeren is onduidelijk. De meeste theorieën schrijven ze toe aan een tak van Slavische adel of aan een jonge tak van de Poolse Piast dynastie die eindigde in 1370 en verwantschappen had tot in het Heilige Roomse Rijk. De Piasts regeerden tijdelijk over Pommeren. Ik vond echter geen duidelijke linken naar de griffioen. De Piast dynastie voerde een adelaar in hun wapenschild, geen griffioen. Wie even Pommeren griffioen googlet, zal snel griffioenen in geuren en kleuren tegenkomen.

Hier eindigt het spoor voorlopig

Wie van deze opgenoemde mensen, van de Graaf van Skåne, over de trezorier baron Bonde, tot de eerste verkozen koning van Denemarken Erik van Pommeren, die elk op een of andere manier rechten over hun wapenschilden of logo’s verleenden aan steden, regio’s, provincies of bedrijfsmerken, had kunnen denken dat dit ooit zou leiden tot een logo op een auto of op een vrachtwagen. Voertuigen waarvan zij in hun leven niet eens het bestaan konden vermoeden.

Een logo op een wagen, wij wandelen er dagelijks achteloos meermaals voorbij. We staan er helemaal niet bij stil. In het beste geval vinden we het mooi of afgrijselijk lelijk. En prevelen we misschien even het merk van die wagen.

Hoeveel chauffeurs op de bok van een Scania, die dagelijks uur na uur kilometers vreten en ontelbare keren per dag naar hun stuur kijken, weten dat die griffioenkop in het logo uit een stempel van een brief uit de 12de eeuw afstamt..

Ik ben er zeker van dat jij na vandaag de griffioen op je Saab anders gaat bekijken en er misschien wel eens naar zal knipogen bij een volgende wasbeurt.